Polityka samochodowa – źródło prawa pracy
Polityka samochodowa to nic innego niż regulamin, określający prawa i obowiązki pracowników, ustanowiony przez pracodawcę, który stanowi wewnątrzzakładowe źródło prawa pracy, o którym mowa w art. 9 Kodeksu pracy:
Art. 9 Kodeksu pracy
§ 1. Ilekroć w Kodeksie pracy jest mowa o prawie pracy, rozumie się przez to przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.
§ 2. Postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych.
§ 3. Postanowienia regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych.
§ 4. Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, nie obowiązują.
W tym miejscu wskazać należy na pogląd zaprezentowany przez J. Stelinę, zgodnie z którym: „Zakwalifikowanie danego aktu do kategorii źródeł prawa pracy oznacza, że przynajmniej niektóre z zawartych w nim postanowień (określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy) są przepisami prawa pracy. Najważniejszym skutkiem takiej kwalifikacji jest stosowanie wobec tych postanowień szczególnego mechanizmu wynikającego z art. 18 KP. Przepis ten stanowi, że postanowienia umów o pracę i innych aktów, na podstawie których powstaje stosunek pracy, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika aniżeli przepisy prawa pracy.” (tak J. Stelina, Art. 9 KP red. Sobczyk 2015, wyd. 2, Legalis).
Co warto zamieścić w polityce samochodowej?
Polityka samochodowa, aby skutecznie zabezpieczała pracodawcę, powinna regulować kilka istotnych z punktu widzenia jego interesów kwestii.
1) sposób przekazania samochodu służbowego pracownikowi
W szczególności pracodawca powinien zadbać o prawidłowe uregulowania zasad wydawania pojazdu służbowego pracownikowi. Należy bowiem mieć na względzie, że przekazanie pojazdu służbowego stanowić będzie powierzenie pracownikowi mienia służbowego, o którym mowa w art. 124 § 2 Kodeksu pracy, co znajduje potwierdzenie w stanowisku prezentowanym przez P. Korusa, a mianowicie: „Narzędziami będą więc np. urządzenia pomiarowe i diagnostyczne, wiertarki, piły. Za narzędzie można uznać również laptop, ale już samochód stanowić może co najwyżej mienie wymienione w § 2 (zob. także wyr. SN z 21.11.2006 r., II PK 69/06, OSNP 2007, Nr 23–24, poz. 351).” (tak P. Korus, Art. 124 KP red. Sobczyk 2015, wyd. 2, Legalis).
Protokół zdawczo – odbiorczy powinien posłużyć do udokumentowania wydania, jak również odbioru pojazdu służbowego przez pracownika. W tym dokumencie należy dokładnie opisać stan pojazdu w chwili jego przekazania oraz odbioru – do protokołu można dołączyć dokumentację zdjęciową.
Warto również zwrócić uwagę, iż w orzecznictwie reprezentowany jest pogląd, że dla skutecznego przejęcia pieczy nad mieniem powierzonym wystarczające jest przeniesienia posiadania powierzanej rzeczy, co może polegać już na wydaniu kluczy pracownikowi (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 czerwca 2009 r., sygn. akt II PK 286/08, Legalis numer 266525). Niemniej jednak skłaniać należy się ku stanowisku, że dla skutecznego powierzenia mienia pracownikowi, ten ostatni powinien wyrazić zgodę (najlepiej wyraźną) na przyjęcie mienia od pracodawcy.
2) zasady ponoszenia odpowiedzialności przez pracownika
Kolejnym istotnym zagadnieniem, które należy uregulować w Polityce samochodowej są zasady odpowiedzialności pracowników za ewentualne szkody, które mogą powstać w powierzonym im samochodzie służbowym.
Wskazać w tym miejscu należy, że pracownik, któremu powierzono mienie pracodawcy z obowiązkiem zwrotu, odpowiada za nie w sposób bardziej rygorystyczny, bo nie – jak standardowo przewidują to przepisy Kodeksu pracy do wysokości 3 – krotności wynagrodzenia – ale stosownie do brzmienia art. 124 § 2 Kodeksu pracy w pełnej wysokości.
W tym miejscu warto jednak wskazać, że pracownicy często próbują uwolnić się od tej „rozszerzonej” odpowiedzialności, wykazując, że pracodawca nie zapewnił elementarnych warunków umożliwiających zabezpieczenie pracownikowi powierzonego mienia.
Taka argumentacja, pozwala pracownikowi niekiedy skutecznie uwolnić się od odpowiedzialności, o czym świadczy stanowisko zaprezentowane przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 listopada 2006 r., zgodnie z którym: „Wydanie przez pracodawcę zarządzenia nakazującego pracownikowi parkowanie powierzonego pojazdu wyłącznie na parkingach strzeżonych, bez jego wyposażenia w podstawowe zabezpieczenia (autoalarm, blokada skrzyni biegów), nie może być uznane za zapewnienie warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia.” (sygn. akt II PK 69/06, Legalis numer 90477).
3) zasady użytkowania samochodu służbowego
Praktycznie przygotowana Polityka samochodowa powinna regulować także zasady użytkowania samochodów służbowych. Można w niej w szczególności ustalić, czy np. pracownikom wolno używać pojazdów służbowych do celów prywatnych, czy pracownicy mogą udostępniać samochody służbowe osobom trzecim, np. swojej rodzinie, jakie są zasady używania kart paliwowych, jakie koszty związane z eksploatacją samochodu służbowego ponosić będzie pracodawca, a jakie pracownik we własnym zakresie.
4) konserwacja samochodu służbowego
Pracodawca powinien zamieścić w Polityce samochodowej zapisy dotyczące konserwacji pojazdów służbowych, które przybiorą postać obowiązków obciążających pracowników. W szczególności można określić zasady terminowego serwisowania, prawidłowej pielęgnacji oraz utrzymania w dobrym i niezawodnym stanie powierzonym pracownikom pojazdów służbowym. W tym celu powinni oni dokonywać przeglądów serwisowych, badań technicznych, jak również ewentualnych wymaganych napraw.
Pracownicy mogą także zostać zobowiązani do okresowej zmiany ogumienia, czy też wymiany płynów eksploatacyjnych. Warto również pamiętać o obowiązku mycia samochodu, czy utrzymania go w czystości (samochód przedstawiciela handlowego nierzadko stanowi wizytówkę firmy pracodawcy!). Wielu pracodawców zabrania palenia tytoniu w pojazdach służbowych (w szczególności, gdy taki wymóg stawiany jest dla całej floty samochodowej, z której korzysta pracodawca).
5) monitorowanie pracowników (GPS)
Coraz popularniejszym rozwiązaniem stosowanym przez pracodawców jest stałe kontrolowanie lokalizacji, w której znajduje się pracownik, poprzez wbudowany nadajnik GPS w jego samochodzie służbowym.
Dopuszczalność stosowania monitoringu wprost dopuszcza doktryna, o czym świadczy pogląd zaprezentowany przez D. Dorre-Kolasa, zgodnie z którym: „Monitoring to nic innego jak kontrola stosowana przy użyciu nowoczesnych metod. W praktyce możemy mieć do czynienia z monitoringiem rozmów telefonicznych, poczty elektronicznej, korzystania z zasobów internetowych, a także z monitoringiem aktywności pracowników przy użyciu kamer. Wszelkie formy monitorowania aktywności pracowników powinny mieć oparcie w realizacji uzasadnionego celu pracodawcy, który powinien być podany do powszechnej wiadomości pracowników. Jakiekolwiek wykroczenie poza wyznaczone tym celem ramy nadzoru, w tym także stosowanie metod nieadekwatnych do jego osiągnięcia, jest niedopuszczalne z uwagi na potencjalną możliwość naruszenia godności pracowników czy ich prawa do prywatności. Ukryte monitorowanie należy stosować jedynie wyjątkowo, gdy służy realizacji celu niemożliwego do osiągnięcia przy użyciu innych metod.” (tak D. Dorre-Kolasa, Art. 11(1) KP red. Sobczyk 2015, wyd. 2, Legalis).
Mając powyższe na uwadze, warto aby w Polityce samochodowej pracodawca wprost uregulował, że pracownik rozpoczynając podróż samochodem służbowym zobowiązany jest do uruchomienia systemu nawigacji GPS oraz określenia punktu docelowego przejazdu. Ponadto, warto zobowiązać pracownika, aby korzystał z systemu nawigacji GPS w celu wyboru najbardziej optymalnej trasy przejazdu, celem ograniczenia kosztów po stronie pracodawcy.
6) zasady bezpieczeństwa
Polityka samochodowa to również miejsce, w którym należy zamieścić zapisy dotyczące podstawowych zasad bezpieczeństwa, które pracownicy powinni zachować korzystając z pojazdów służbowych. W szczególności wskazać w niej należy, że prawo do do korzystania z samochodów służbowych przysługuje wyłącznie tym pracownikom, którzy posiadają ważne prawo jazdy oraz aktualne badania lekarskie. Pracownicy powinni zostać również zobowiązani do natychmiastowego poinformowania pracodawcy o utracie uprawnień do prowadzenia pojazdu.
Dodatkowo, warto wskazać przykładowe przeciwskazania do korzystania z pojazdu służbowego przez pracownika, tj. zażycie leków, narkotyków, spożycie alkoholu czy też przemęczenie.
Bez wątpienia istotne jest przypomnienie pracownikom, że podczas korzystania z pojazdów służbowych zobowiązani są oni do przestrzegania przepisów ruchu drogowego, w tym w szczególności do korzystania z pasów bezpieczeństwa. Warto, aby pracodawca wyraźnie wskazał, że wszelkie mandaty, które otrzyma pracownik podczas korzystania z samochodu służbowego zobowiązany będzie pokryć we własnym zakresie.
7) zasady rozliczania kosztów użytkowania samochodu służbowego do celów prywatnych
Wprowadzenie dopuszczalności korzystania przez pracownika z pojazdu służbowego do celów prywatnych powoduje konieczność uregulowania zasad rozliczania kosztów wynikających z ww. faktu. W związku z tym pracodawca powinien rozważyć, w jaki sposób będzie rozliczał koszty użytkowania pojazdu służbowego do celów prywatnych przez swoich pracowników. Może się bowiem okazać, że konieczne będzie prowadzenie przez nich np. ewidencji przebiegu pojazdu.
W przypadku, gdy pracodawca zdecyduje się finansować pracownikom paliwo do jazd prywatnych, koniecznym może się okazać prowadzenie przez pracowników zestawień dotyczących ilości zużytego paliwa do takich jazd, jak również dokumentowanie sprzedaży tego paliwa przez pracodawcę przy pomocy kas rejestrujących.
Wszystkie ww. informacje będą miały bowiem istotne znaczenie w kontekście obowiązków podatkowych, zarówno pracodawcy, jak i pracownika, o czym szerzej poniżej.
Podatkowe problemy związane z użytkowaniem samochodu służbowego
Z wykorzystywaniem pojazdów służbowych przez pracowników wiąże się kilka istotnych problemów podatkowych.
1) ryczałt z tytułu korzystania z samochodu służbowego do celów prywatnych
Możliwość wykorzystywania przez pracownika samochodu służbowego do celów prywatnych stanowi jego przychód ze stosunku pracy, który opodatkowany jest ryczałtem w wysokości 250 zł albo 400 zł, stosownie do postanowień art. 12a ustawy z dnia 26 lipca 191 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz. U. z 2012 r., poz. 361 z późn. zm.), dalej określanej jako „ustawa o PIT”:
Art. 12 ustawy o PIT
(…)
2a. Wartość pieniężną nieodpłatnego świadczenia przysługującego pracownikowi z tytułu wykorzystywania samochodu służbowego do celów prywatnych ustala się w wysokości:
1) 250 zł miesięcznie – dla samochodów o pojemności silnika do 1600 cm3;
2) 400 zł miesięcznie – dla samochodów o pojemności silnika powyżej 1600 cm3.
Niemniej jednak aktualnie największe wątpliwości z uwagi na odmienne stanowiska izb skarbowych i sądów administracyjnych budzi kwestia, czy ww. ryczałt obejmuje również koszt paliwa zakupionego przez pracodawcę, zużytego następnie przez pracownika na jego cele prywatne. W kontekście powyższego warto przytoczyć najświeższe stanowisko zaprezentowane przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 5 maja 2016 r., zgodnie z którym: „Z art. 12 ust. 2a ustawy z 26.7.1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 361 ze zm.) wynika, że określony w nim ryczałt z tytułu wykorzystywania samochodu służbowego do celów prywatnych obejmuje także wydatki na paliwo. Na takie rozumienie wskazuje też przyjęta przez ustawodawcę konstrukcja określania wysokości ryczałtu.” (sygn. akt III SA/Wa 1925/15, Legalis numer 1450483).
2) miejsce parkowania samochodu służbowego
W związku z wykorzystywaniem pojazdów służbowych przez pracowników warto również zwrócić uwagę na konsekwencje ustanowienia miejsca parkingowego w miejscu zamieszkania pracownika. Powyższe skutkować będzie, że trasa „praca – dom – praca”, pokonywana przez pracownika, będzie traktowana co do zasady jako przejazdy służbowe, a tym samym wykorzystywanie samochodu służbowe na ww. trasie nie będzie stanowiło przychodu ze stosunku pracy pracownika.
Powyższe znajduje potwierdzenie w stanowisku zaprezentowanym przez Dyrektora Izby Skarbowej w Interpretacji Indywidualnej z 19 maja 2010 r., a mianowicie: „Zatem należy stwierdzić, że przydzielenie samochodu służbowego pracownikom i wyznaczenie przez płatnika miejsca garażowania w miejsca zamieszkania tych osób gwarantującym jego bezpieczeństwo, a tym samym stałą gotowość do użytkowania i osiągania przychodu, wynikające z charakteru pracy na danym stanowisku nie stanowi przychodu pracownika ze stosunku pracy o ile samochody te będą wykorzystywane w celach służbowych. W konsekwencji przejazdy z oraz do miejsca garażowania nie będą również generowały przychodu ze stosunku pracy. Przejazdy te bowiem będą stanowiły realizację celu służbowego jakim jest dbałość o powierzone mienie Spółki wyrażająca się poprzez garażowanie samochodu służbowego w miejscu zamieszkania.” (IPPB2/415-168/10-2/AS).
Polityka samochodowa a struktura organizacyjna
Na zakończenie warto nadmienić, że z wprowadzeniem Polityki samochodowej wiąże się konieczność podjęcia przez pracodawcę szeregu decyzji o charakterze biznesowym.
W szczególności, pracodawca musi określić, dla jakiej grupy pracowników przydzielone zostaną samochody służbowe. Najczęściej wybierane są przez pracodawców grupy przedstawicieli handlowych (ponieważ ich praca wiąże się z ciągłym przemieszczaniem się samochodem po różnych obszarach), jak również dla kadry zarządzającej (dla której samochód służbowy jest tzw. dodatkowym bonusem).
Przy dobieraniu kryteriów, które zadecydują o wyborze osób, które finalnie otrzymają służbowy samochód nie można jednak tracić z pola widzenia jednej z podstawowych zasad prawa pracy, a mianowicie obowiązku pracodawcy do równego traktowania pracowników, o której mowa w art. 11(2) Kodeksu pracy:
Art. 11(2) Kodeksu pracy
Pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków; dotyczy to w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w zatrudnieniu.
Równie istotnym jest rozważenie przez pracodawcę, kto będzie decydował o wyborze konkretnej floty, a następnie konkretnego modelu samochodu dla pracownika. Niejednokrotnie taką decyzję podejmuje samodzielnie pracodawca, aczkolwiek zdarzają się przypadki, gdy prawo wyboru pozostawione jest samemu pracownikowi.
Warto również określić, kiedy pracownik może zostać pozbawiony na stałe pojazdu służbowego (oczywiście pracodawca może zawsze żądać zwrotu samochodu służbowego). Dlatego rekomendowanym rozwiązaniem jest stworzyć katalog otwarty, który będzie zawierał przykładowe sytuacje, uprawniające do odebrania pracownikowi samochodu służbowego w związku z niewłaściwym jego wykorzystywaniem, np. wówczas, gdy pracownik utraci prawo jazdy albo wielokrotnie otrzyma mandaty drogowe.
Pracodawca może również zamieścić w Polityce samochodowej obowiązek odbycia przez każdego pracownika szkolenia lub kursu z zasad bezpieczeństwa lub przejścia przez niego weryfikacji poprawności jazdy pojazdem przed profesjonalnym instruktorem albo zapewnić szkolenie z zakresu prowadzenia samochodu w trudnych warunkach (doskonalenie techniki jazdy). Takie dodatkowe kursy mogą stanowić dla pracowników benefit skłaniający do podjęcia pracy w danej firmie lub poprawiający wizerunek pracodawcy.
Podsumowanie
Polityka samochodowa to regulamin, który powinien zostać wprowadzony przez każdego pracodawcę, który dysponuje flotą samochodową. W ww. dokumencie pracodawca może skutecznie zabezpieczyć swoje interesy, wprowadzając określone prawa i obowiązki pracowników, jak również szczegółowo uregulować zasady korzystania z pojazdów służbowych. Przy okazji decydowania się przez pracodawcę na zakup aut służbowych, warto również rozważyć wszelkie aspekty podatkowe, które wiążą się z takim przedsięwzięciem.